De jonge Lucas van Leyden
Slechts weinig schilders hebben zo veel indruk gemaakt op hun tijdgenoten als Leidenaar Lucas van Leyden. Zelfs de beroemde Duitse kunstenaar Albrecht Dürer was een fan van het werk van Van Leyden. Lucas van Leyden was echter meer dan een schilder (Dürer overigens ook). Hij was etser, graveur, hij was bedreven in het houtsnijden en hij was dus schilder en tekenaar. Hij wordt gezien als een exponent van de zogenaamde Vroege Renaissance, een kunststroming die aan het begin van de 16e opkwam. De Renaissance kenmerkt zich door een afrekening met de grauwe en donkere middeleeuwen en een herbeleving van de Klassieke Oudheid. Op veel schilderwerken uit de renaissance zijn taferelen te zien uit de Oudheid zoals “De Atheense filosofenschool” van de Italiaan Rafael (1483 – 1520).
De Schaakspelers uit 1508
Lucas van Leyden werd in 1494 geboren in Leiden, maar hierover bestaat wat onenigheid. Eigenlijk weten we niet helemaal zeker wanneer hij is geboren. Al snel bleek dat Lucas een talent had: schilderen. En tekenen, en houtsnijden en gravures maken. Hij had dit talent niet van een vreemde. Zijn vader was ook kunstenaar, net als zijn oom. Ook zijn broer Dirck was schilder geworden. Het is niet uit te sluiten dat Lucas en Dirck de kunst van het schilderen van hun vader afkeken. Sterker nog: op jonge leeftijd ging Lucas zelfs bij zijn vader in de leer om schilder te worden. Het gezin woonde toen op de Leidse Breestraat in een stad die ongeveer 8000 inwoners telde. De stad was dus nog relatief klein en bescheiden, maar het zou in de 16e eeuw qua inwonertal verdubbelen. Na zijn vader als leermeester te hebben gehad, ging Lucas van Leyden in de leer bij een vermaard Leidse schilder in die tijd: Cornelis Engebrechtsz. Ook die had door dat Lucas van Leyden niet zomaar een schilder, maar een heel talentvolle schilder was. Naar verluid zou hij op 9-jarige leeftijd zijn eerste gravure gemaakt hebben, zijn eerste schilderij verkocht hij toen hij twaalf was. Kinderarbeid zouden we dat tegenwoordig noemen, maar toen was het heel gewoon dat kinderen op die leeftijd al ‘aan het werk waren’. Zijn vroegste, nog bekende werk hangt in Berlijn. Dat schilderij heeft als titel De Schaakspelers en hangt in de Gemäldegalerie in het Staatliche Museen in Berlijn.
Het Laatste Oordeel van Lucas van Leiden geschilderd in 1526
In 1526 schilderde Lucas van Leyden zijn bekendste en beroemdste werk: Het Laatste Oordeel. Dit werk wordt ook wel ‘de Nachtwacht van de vroege Renaissance’ genoemd. Kennelijk was het schilderij van zo’n groot nationaal belang dat het tijdens de verbouwing van de Lakenhal hing in de zogenaamde galerij der groten in het Rijksmuseum in Amsterdam. Samen met het Melkmeisje van Vermeer en de Staalmeesters en de Nachtwacht van Rembrandt hing Het Laatste Oordeel van ‘onze’ Lucas van Leyden in het walhalla van de Nederlandse schilderkunst. Heel bijzonder! Het Laatste Oordeel is een buitengewoon mooi en gedetailleerd drieluik dat thans hangt in de Lakenhal. Drieluiken waren vaak altaarstukken, bedoeld om op een van de vele altaars in de katholieke kerk van toen te zetten. In het geval van Het Laatste Oordeel was dit de Pieterskerk. Daar heeft het altaarstuk, dat doorgaans uit drie delen (drie panelen) bestond tot 1566 gestaan. Vlak voordat de razernij van de Beeldenstorm Leiden aandeed, is het schilderij in veiligheid gebracht. Dit schilderij was te mooi en te kostbaar om ten prooi te vallen aan de grijpgrage en alles slopende Beeldenstormers. Het schilderij is dus een van de weinige objecten in Leiden die de Beeldenstorm heeft overleefd.
Het linker paneel: De hemel
Het Laatste Oordeel beeldt, zoals de naam al zegt, het Laatste Oordeel van Jezus Christus over de mensheid uit. Volgens de Bijbel zal Jezus ergens in de toekomst over iedereen die geleefd heeft een oordeel uitspreken. Er zijn twee mogelijkheden: de hemel of de hel. Beiden heeft Lucas van Leyden prachtig in beeld gebracht. Op het schilderij ontfermen engelen zich over de mensen bij wie het oordeel positief is geweest. Zij mogen naar de hemel. Op het andere, rechter paneel is de hel zichtbaar. Demonen met horens en wapens trekken mensen in de richting van een vuur dat in de bek zit van iets dat lijkt op een slang. De duivel openbaart zich in de Bijbel als eerst als een slang, namelijk in de Hof van Eden als de slang Eva verleidt om van de verboden vrucht te eten. De mensen die richting de hel worden getrokken doen nog verwoede pogingen om het onheil af te wenden, maar het mag niet baten. Het oordeel van Christus was negatief. Zij zullen voor altijd branden in het vuur van de hel.
Het rechter paneel – de hel
Het Laatste Oordeel is een fascinerend schilderij. Of, beter gezegd dus, een altaarstuk. Regelmatig heb ik voor het Laatste Oordeel in de Lakenhal gestaan. Iedere keer zie je toch weer nieuwe dingen. De wetenschap dat dit schilderij, in 2026 precies 500 jaar geleden is gemaakt door een Leidenaar blijft mij prikkelen. Dat geldt ook voor het feit dat Het Laatste Oordeel kennelijk een heel bijzonder en belangrijk schilderij is in de lijst van schilders die de 16e en 17e eeuw heeft voortgebracht. Wie weet moeten we 2026 maar bombarderen tot Lucas van Leyden-jaar. Het jaar van Het Laatste Oordeel klink zo doomsday-achtig.
