Het moet een enorme knal geweest zijn de ontploffing van het kruitschip dat aan het Steenschuur gelegen was en in 1807 ontplofte. Naar de oorzaak van de ontploffing blijft het gissen. Was het een weggegooide sigarenpeuk die niet in het water maar per ongeluk op het schip terecht kwam? Was het een uit de hand gelopen vuurtje waarop de bemanning aardappelen als avondeten kookten? De waarheid is lastig te achterhalen. Feit is wel dat door de ontploffing van het schip de ravage in de stad groot was. Hele stukken woonwijk waren door de explosie weggevaagd, stukken hout van het schip werden honderden meters weg geslingerd. Uiteindelijk waren er 151 doden te betreuren. Veel Leidenaren waren in een klap dakloos geworden.
De plek van de explosie heeft er lang treurig bijgelegen. In de volksmond werd de plek ook wel de ruïne genoemd. Pas in 1859 werd de noordkant weer bebouwd. Daar verrees het Natuurkundig Laboratorium, later omgedoopt tot Kamerling Onnes Laboratorium. Aan de zuidkant werd in 1886, 77 jaar na de verwoestende klap, een park aangelegd, genoemd naar één van de helden van het Ontzet van Leiden; Burgemeester Pieter van der Werf. In het park werd een standbeeld neergezet, maar dat ging niet zomaar. Het volk moest het geld voor een standbeeld bij elkaar krijgen, maar de inzamelingsacties waren verre van succesvol. Het duurde wel even voordat het geld bij elkaar was gebracht en het standbeeld er daadwerkelijk kon komen. Bovendien wist men niet hoe Van der Werf er heeft uitgezien. Tijdens zijn leven zijn er geen afbeeldingen van Van der Werf gemaakt. Men moest het doen met een borstbeeld dat door de Hendrick de Keyzer pas na de dood van de beroemde burgemeester gemaakt is. Voordeel: Hendrick de Keyzer heeft Van der Werf gekend, dus je zou denken dat het borstbeeld een betrouwbare weergave is van hoe Van der Werf er heeft uitgezien. Maar zeker weten doen we het niet. Er kan dus ook niet met zekerheid gezegd worden dat het beeld in het Van der Werfpark ook echt op Van der Werf lijkt.
Het standbeeld is om andere redenen nog steeds voer voor criticasters. Ten eerste omdat er getwijfeld wordt aan de rol die Van der Werf tijdens het Beleg van Leiden in 1574 gespeeld heeft. Het zou zo maar kunnen zijn dat Van der Werf helemaal niet zo heldhaftig was. Jan van Hout maakte vlak voor het Ontzet bij Willem van Oranje melding van het feit dat Van der Werf mede vanwege het steeds groter wordende oproer in de stad, over overgave wilde onderhandelen met de Spanjaarden en dat Jan en Jacob van der Does en Jan van Hout daar ‘voor zijn gaan liggen’. De tweede reden is dat Van der Werf vlak na het Ontzet door Oranje werd ontslagen als Burgemeester. Oranje verzette de wet zoals dat historisch heet en dus was het exit Van der Werf. Dat deed Willem van Oranje volgens de criticasters niet voor niets. Het is echter wel gek dat Van der Werf vlak na het Ontzet weer in dienst trad bij Oranje, dit keer om de monden van zijn soldaten te voeden. Bovendien kwam Van der Werf in 1577 weer terug als burgemeester en bleef dat met een aantal tussenpozen tot zijn dood in 1604. Een ander steeds terugkerend kritiekpunt is het standbeeld zelf. Volgens echte kenners is het niet in de juiste verhouding gemaakt. Van der Werfs hoofd is in vergelijking met de rest van zijn lichaam wat klein. Tot overmaat van ramp zit er ook nog wel eens een meeuw pontificaal op het hoofd van Van der Werf. Kortom, Van der Werf is een van de helden geworden van het Ontzet, maar historici zijn er nog niet over uit hoe heldhaftig de burgemeester precies was.
